(Польский)

ДОСТОЕВСКИЙ. Энциклопедия

W Rosji jedną z aktywniejszych form uprzystępniania i upowszechniania wiedzy o literaturze ojczystej stają się obecnie encyklopedie pojedynczych pisarzy. Zainicjowała ją słynna Лермонтовская энциклопедия z 1981 roku, zredagowana nadzwyczaj kompetentnie, na wysokim poziomie literaturoznawczym przez Wiktora Manujłowa w Instytucie Literatury Rosyjskiej (Domu Puszkina) Akademii Nauk ZSRR w Leningradzie z udziałem znawców pisarstwa autora Demona, oraz ogłoszona drukiem przez wyspecjalizowane wydawnictwo «Sowietskaja encykłopiedija». Współczesne rosyjskie wydawnictwa komercyjne, nastawione w swej działalności popularyzacyjno-słownikarskiej na osiąganie zysku, siłą rzeczy zakładają masowy, nie zaś specjalistyczny, odbiór swej produkcji, dlatego adresują ją nade wszystko do młodzieży szkolnej i akademickiej. Miarą ich sukcesu wydawniczego i finansowego w tym względzie są np. autorskie projekty-encyklopedie Mikołaja Gogola i Michała Bułhakowa sporządzone przez Borysa Sokołowa.

Kompendium personalnym jest również encyklopedia Fiodora Dostojewskiego ułożona przez Mikołaja Nasiedkina, historyka literatury, docenta Uniwersytetu im. G. Dierża-wina w Tambowie i literata (członka Związku Pisarzy Rosji), uprawiającego dramat i prozę (jego powieść pt. «A mnie kocha Julia Roberts» w tłumaczeniu Andrzeja Szymańskiego wydano w Polsce). Jej opublikowanie w 2003 roku (w nakładzie 5 tys. egz.) spotkało się z życzliwym rezonansem odbiorczym, dlatego — aby zaspokoić niemały popyt informacyjny i edukacyjny w kraju i za granicą — wydrukowano w 2008 roku dodatkową liczbę egzemplarzy (4 tys.).

Materiał tematyczny obejmujący biografię i spuściznę twórczą Dostojewskiego został przez autora rozczłonkowany na trzy podstawowe działy. Dzieła (s. 12-136), Postacie (s. 137-498) i W kręgu Dostojewskiego (s. 499-791). Tę strukturę merytoryczną uzupełniają: Przedmowa (s. 5-6), szkic biograficzny pt. Fiodor Dostojewski (s. 7-11), Wykaz skrótów (s. 792), Kalendarium życia i twórczości F. Dostojewskiego (s. 793-796) i Bibliografia (s. 797-798). Brak końcowego indeksu nazwisk.

Pierwszy dział zawiera ok. 150 haseł, przedstawiających w porządku alfabetycznym teksty napisane lub zamierzone przez pisarza rosyjskiego: artystyczne, krytycznoliterackie i publicystyczne, a także słowa wstępne i dłuższe wypowiedzi do cudzych utworów. W artykule hasłowym podaje autor tytuł dzieła i lokalizacje pierwodruku, wyszczególnia bohaterów i streszcza fabułę, objaśnia genezę, cytuje autokomentarze twórcy oraz opinie z przebiegu recepcji krytycznej. Przy naświetlaniu treści problemowych utworów kieruje się postulatami biografizmu, tj. uwypuklając konteksty drogi życiowej pisarza, jego osobowości i poszukiwań duchowych wyjaśnia poszczególne dzieła jako ich odbicie. Jest przekonany, że preferując optykę autorską, optykę biograficznych faktów i sądów (wziętych m.in. z utworów, listów i notatników Dostojewskiego) uzyskuje obiektywizację analiz, interpretacji i wartościowania. Dlatego też unika w narracji polemik i sporów, arbitralnych ocen i hipotez, eksponując kanwę informacyjno-wyjaśniającą. Z tego względu nie natrafiamy w hasłach na prezentację stanowisk i wykładni interpretacyjnych historyków twórczości Dostojewskiego, często kontrowersyjnych i sobie przeciwstawnych. Zarazem Nasiedkin rozpatruje dane dzieło historycznie, w jego dynamice tworzenia i ostatecznego ukształtowania, oraz intertekstualnie, w sieci powiązań i relacji z innymi tekstami, nie tylko literackimi, w perspektywie kultury europejskiej, rosyjskiej i pisarstwa samego Dostojewskiego. W sumie artykuły wywierają siłę atrakcyjną, którą „wytwarzają" m.in. olbrzymia wiedza autora o spuściźnie klasyka rosyjskiego (gromadzona w ciągu ponad 30 lat badań), jego sugestywna narracja oraz kontrolowane dozowanie zachwytu «swoim bohaterem».

W drugim dziale umieszczono (alfabetycznie) rozbudowane opisy ponad 530 postaci występujących w epickim świecie przedstawionym Dostojewskiego. W prezentacjach hasłowych przytacza się «dane paszportowe» bohaterów, określa się ich status rodzinny, społeczny i zawodowy, tropi się ich możliwe związki genetyczne z osobami autentycznymi, przedstawia się ich wyglądy i charaktery oraz ukazuje ich role fabularne. Również tutaj encyklopedysta zawierza przede wszystkim tekstom artystycznym, bez odwoływania się do interpretacji badaczy-literaturoznawców, manifestując przy tym fenomenalną wprost znajomość ciągów zdarzeniowych, losów bohaterów i związków między nimi.

Trzeci dział w ponad 700 hasłach zapoznaje nas z gronem ludzi powiązanych z Dostojewskim: członkami rodziny i dalszymi krewnymi, współwięźniami z katorgi syberyjskiej, przyjaciółmi i współpracownikami, przedstawicielami świata polityki, nauki i kultury, krytykami literackimi i wydawcami; przybliża miasta i miejscowości, instytucje i czasopisma; rozszyfrowuje znaczenia terminów ideologicznych (np. noneemunecmeo) i neologizmów (np. стушеваться, манкировать) «ukutych» przez pisarza. Szczególną wartością odznaczają się biogramy zawierające informacje o współczesnych Dostojew-skiemu, tworzą one bowiem swoiste lustra, w których odzwierciedlają się cechy osobowościowe autora Idioty i koleje jego życia, style odbioru jego dzieł literackich i odniesienia ideologiczne do jego odkryć światopoglądowych

Omawiana encyklopedia ma charakter autorski. Własne zindywidualizowane podejście zaznacza się zarówno w doborze tematyki, problematyzacji i komponowaniu treści merytorycznych oraz ukształtowaniu narracji. Ta dominacja żywiołu monologicznego generuje wyborną spójność strukturalną pracy, co przyczyniło się w konsekwencji do osiągnięcia zamierzonego celu, tj. nakreślenia przekonywającego wizerunku Dostojew-skiego jako wielkiego Rosjanina i przybliżenia fenomenu estetycznego jego twórczości.

Jednak musimy stwierdzić, że budowanie wielkości Dostojewskiego przez encyklopedystę przebiega jednostronnie, tendencyjnie. Pomimo deklarowania swojego obiektywizmu opisowego naznaczył on pracę tendencją ideologiczną i polityczną. Ujawnia się ona w obfitym cytowaniu Dostojewskiego jako zwolennika polityki wielkoruskiej ekspansji mocarstwowej, ideologa prawosławno-nacjonalistycznego, wyznawcy poglądu o alternatywności kultury rosyjskiej wobec cywilizacji zachodniej oraz ksenofoba, zwłaszcza antysemity. Nasiedkin nie weryfikuje wielu fałszywych i przestarzałych twierdzeń Dostojewskiego kłócących się z dzisiejszą poprawnością polityczno-etniczną, nie konfrontuje ich z pluralistyczną literaturą przedmiotu (którą -jak mówiliśmy - nie zauważa świadomie); odczuwa się, że optyka rosyjskiego mesjanizmu narodowego jest jemu, współpracującemu z neosłowianofilskim miesięcznikiem «Nasz Sowriemiennik», nader bliska, więcej — on częstokroć z nią się identyfikuje, tym samym ją aktualizując. Ta ogólna stronniczość światopoglądowa rzutuje na ujęcia cząstkowe; np. niemile uderza postawa etnocentryczna autora-Rosjanina w ignorowaniu ukraińskości osobistości związanych tak z kulturą rosyjską, jak i ukraińską: działaczki oświatowej i pisarki Chrystyny Ałczewskiej (s. 29,46,507-508), pisarza Hryhorija Danilewskiego (s. 566), poety i historyka Mykoły Kostomarowa (s. 621), wydawcy Hryhorija Kuszelewa-Bezborod'ki (s. 627) i malarza Kostiantyna Trutowskiego (s. 753). W tym kontekście nie dziwi pominięcie kwestii rodowodu ukraińskiego Dostojewskiego, brakuje bowiem w encyklopedii biogramu jego dziadka Andrija ze strony ojca, duchownego prawosławnego z podolskiej wsi Wojtiwci koło Nemirowa (ob. obwód winnicki).

Inne uwagi krytyczne to: 1. Porządek alfabetyczny w części pierwszej nie sprawdza się. Bardziej funkcjonalny byłby tu układ chronologiczny, który by uwzględniał ewolucję twórczą i ideową Dostojewskiego (m.in. w publicystyce: od socjalizmu utopijnego poprzez filozofię «gleby» do postawy prawosławno-monarchistycznej) oraz czynił pojedyncze opisy hasłowe zrozumiałsze na tle poprzedzających; 2. Kwalifikatory, jakimi posługuje się autor, np. революционно-террористическая организация (s. 21), революционно-демократический лагерь (s. 40, 82), реакционная печать (s. 78), mają proweniencję wulgarnosocjologiczną z czasów tzw. socrealizmu; 3. W narracji razi nawyk stylistyczny, zapożyczony od Dostojewskiego i polegający na nadużywaniu (naliczyłem ponad 500 przypadków) zbitek tautologicznych typu прочёл-изучил (s. 6), формировался-рос (s. 389) знакома-известна (s. 423), бедность-нищета (s. 585).

Na koniec postuluję, aby w przygotowywanym polskojęzycznym wydaniu recenzowanej encyklopedii (wydawca polski zakupił bowiem prawa autorskie) poczynić niezbędne korekcje idące w stronę wzmocnienia w niej linii uniwersalizmu ponadnarodowego, tak wyróżniającego dzieło Dostojewskiego.

Włodzimierz Wilczyński.